Sterren kijken met een verrekijker

Inleiding

Sterren kijken met een verrekijker wordt nogal eens onderschat. Er wordt vaak gedacht dat een verrekijker niet aan een telescoop kan tippen omdat hij niet voldoende vergroot. Dat is voor een deel waar; een voor astronomische doeleinden geschikte verrekijker vergroot 7x tot 25x. Dat is niet genoeg om details van planeten in beeld te brengen of veel detail in sterrenclusters te onderscheiden. Hier tegenover staan de vele mogelijkheden, zoals de kraters op de maan, de maantjes van Jupiter, Uranus en Neptunus als blauwgroene rondjes en een scala aan sterrenhopen. Zeker voor de beginnende sterrenkijker, die nog een hele ontdekkingsreis te gaan heeft, is sterrenkijken met een verrekijker een prima startpunt. Ontwikkelt de hobby zich, dan kan er altijd nog een telescoop worden aangeschaft. Zo niet, dan komt de verrekijker altijd van pas op wandelingen e.d.

Waarom sterren kijken met een verrekijker?

Ten opzichte van een telescoop heeft de verrekijker een aantal voordelen. Hij is goedkoop en voor meerdere doeleinden bruikbaar. In tegenstelling tot veel telescopen geeft een verrekijker een rechtopstaand beeld. De meeste telescopen draaien het beeld om of zetten het in spiegelbeeld (of beide).

Eigenlijk heb je met een verrekijker een dubbele telescoop. Dit maakt het gebruik comfortabeler en heeft als bijkomstigheid dat het beeld meer diepte heeft. Bovendien maakt het wijde blikveld, in vergelijking met de telescoop, objecten makkelijker vindbaar.

Ben je van plan om de verrekijker hoofdzakelijk voor sterren kijken te gebruiken? Dan kun je al heel goed uit de voeten met de goedkopere porro verrekijker. Bij een porro verrekijker staan het objectief en het oculair niet in één lijn.

Bij een zogenoemde dakkant verrekijker staan oculair en objectief wel in één lijn. Een dakkant verrekijker heeft veel voordelen ten opzichte van de porro kijker. Ze zijn lichter en compacter, maar zijn om dezelfde optische kwaliteit te behalen duurder dan porro verrekijkers. Dit is voor astronomische waarnemingen niet nodig. Dit geldt sowieso ook voor andere eigenschappen van duurdere verrekijkers. Goede (en dus dure) verrekijkers bieden meer contrast, hebben een helderder beeld en scherpte tot de rand van het beeld. Voor de vogelaar een serieuze overweging, maar voor sterren kijken met de verrekijker minder van belang. Bijvoorbeeld een verrekijker met veel chromatische aberratie wordt als ‘slecht’ gezien, voor een astronomische waarnemingen is dit effect te verwaarlozen.

Het principe van de dakkant verrekijker is als volgt:

Eerst wat theorie

Vergroting en objectieflens

Een verrekijker komt altijd met twee getallen bijvoorbeeld 7×50 of 8×42. Het eerste getal geeft de vergroting weer en de andere de diameter van de objectief lens (de voorkant), in mm. Dus een 7×50 verrekijker vergroot 7x en heeft een objectief van 5 cm (50mm). De stelregel is dat hoe groter de objectief lens (de opening), hoe meer licht er ‘gevangen’ wordt en hoe meer details gezien kunnen worden. Je zou kunnen zeggen dat de grootte van het objectief dus belangrijker is om details te zien, dan de vergroting.

Uittredepupil

Als het gaat over waarnemen met een verrekijker in het donker kom je vaak het begrip uittredepupil tegen. De uittredepupil bereken je door de maat van het objectief te delen door de vergroting. Bij 7×50 verrekijker is dat dus 50/7=7,15. Een jong persoon (30-35 jaar) heeft in het donker een pupilgrootte van max. 7 mm.

Om optimaal te kunnen zien is dus een kijker nodig met een uittredepupil van 7 mm. Een 10×50 verrekijker (uittredepupil 50/10=5) zou niet zinvol zijn, er blijft immers 2mm onbenut. Dit lijkt logisch maar er zijn hier kanttekeningen bij te maken. De maximale uittredepupil doet zich alleen voor bij volledig donkere omstandigheden. Die hebben we in Nederland niet, dus de pupil zal niet snel de maximale grootte bereiken. Bovendien verliezen we bij het ouder worden aan pupil grootte; ongeveer 1mm per 10-15 jaar. Dus voor ouderen heeft het ook niet veel zin om hier veel aandacht aan te besteden. Kortom, ik zou mij hier niet al te druk over maken.

Field of view

Het veld of view (FOV) of in het Nederlands, het gezichtsveld wordt bij verrekijker uitgedrukt in het een getal met de volgende notatie (voorbeeld); 141/1000. Dit betekent dat de breedte van je beeld op 1000 meter afstand 141 meter bedraagt. De meeste 7x kijkers bestrijken 7 graden van de hemel, de meeste 10x kijkers, 5 graden.

Hoe hoger de vergroting hoe kleiner het gezichtsveld. Dit wordt geïllustreerd via bovenstaande afbeelding. Je ziet hier de Pleiaden (Het Zevengesternte) in Stier. Rechts zie je dat een 10x kijker meer vergroot, maar een kleiner stukje van de hemel laat zien, vergeleken met links (7x).

Statief?

Dan nog even iets over trillingen. Hoe hoger de vergroting, hoe moeilijker het wordt om een verrekijker stil te houden. Hoe hoger de vergroting hoe meer het effect van een (kleine) trilling versterkt wordt.  In zijn algemeenheid wordt er van uitgegaan dat een vergroting van 12x het maximum is om goed uit de hand te observeren. Dit geldt helaas niet voor de iets ouderen onder ons, zoals ik zelf ondervind. Ik vind 10x al lastig, zeker als het omhoog turen betreft. Landobservaties zijn beter te doen. Wil je de kijker ook gebruiken voor de sterrenhemel, overweeg dan bij een vergroting boven 12x om een statief aan te schaffen. Let op of het statief hoog genoeg is. Ik zie nogal eens astronomische kijkers aangeboden met een statief van van 150 cm hoog. Dat is een hoogte voor kinderen, niet voor volwassenen. Ga voor 180 cm.

Welke verrekijker?

Om te beginnen is iedere verrekijker – ook die met een klein objectief en vergroting – geschikt om mee naar de sterrenhemel te kijken. Je ziet sowieso altijd meer sterren dan met het blote oog. Op een donkere plek, ver van de stad, kun je met het blote oog maximaal 3000 sterren zien. Met een simpele 7×35 verrekijker wordt dat al 100.000!

Creative common licentie – Nigel Howe

Jupiter en de vier  grootste (Galileïsche) manen zijn met bijna iedere verrekijker zichtbaar.

7×50

Voor sterren kijken met een verrekijker is dit een uitstekende keus. Met zijn 50mm opening vangt deze verrekijker veel licht. Ze hebben een breed blikveld. Je kunt heel veel sterren onderscheiden in de Pleiaden, details van de maan zien en sterrenstelsels, zoals de Andromedanevel. Bovendien zijn ze ook heel functioneel bij gebruik overdag.

8×56

Vergrotingen van 8x of 8,5x in combinatie met een opening van 50 of 56 mm zijn uitstekende kijkers voor de sterrenhemel. De grote opening vangt veel licht en je kunt met deze kijkers nog prima uit de hand observeren. Met de iets hogere vergroting zie je net iets meer details.

8×40

Je kunt met iedere kijker naar de sterren kijken. Ook met een 8×40. Als je er al een hebt hoef je echt geen andere aan te schaffen. Wil je serieus werk maken van sterrenkijken met de verrekijker? Overweeg dan een kijker met een grotere opening, bijvoorbeeld 50mm. Dan zie je net wat meer details.

10×50

Als je je een stevige hand hebt is een 10×50 een goede keus. Goede combinatie van vergroting en opening om details te zien. Een 10×50 heeft nog steeds een heel breed gezichtsveld van ca 5 graden. Dat is ongeveer 10x de maan naast elkaar.

12×60

Mooie vergroting van 12x in combinatie met een opening van 60 (56mm komt ook veel voor in combinatie met 60mm). Heel geschikt om in de schemer naar wild te kijken. Voor astronomische doeleinden wat minder. Het is een relatief grote kijker die moeilijk stil te houden is. Een statief is dus wel noodzakelijk. Heb je er een liggen, dan prima te gebruiken met een statief. Ga je er een kopen overweg dan een andere.

20×80

Verrekijkers die 20x en meer kunnen vergroten zijn per definitie groot en zwaar. Observeren kan alleen met statief. Deze kijkers worden heel vaak voor astronomische doeleinden gebruikt. Het gezichtsveld is altijd nog tussen 2-3 graden. Zeg 4-5x de maan. De vergroting in combinatie met de opening leveren heel mooie beelden op. Kijker die 20x vergroten zijn er ook met openingen van 60mm en 70mm. Die geven dus wat minder detail, maar zijn wel weer iets kleiner.

Top 10 objecten om te bekijken

Je bent klaar om te gaan sterren kijken met een verrekijker. Uit de hand of op een statief. Wat zijn nou de leukste objecten om te gaan bekijken? Hieronder onze top 10.

1. Maan: Met stip op nummer 1 is de maan. Je raakt nooit uitgekeken op de vele kraters, bergen, maria (donkere vlekken op de maan, waarvan men vroeger dacht dat het zeeën waren). Het meeste is te zien bij de terminator, dat is de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de maan. Iedere avond dus een belevenis en een waar feest. Je kunt al in de schemer beginnen met kijken.
   

   De terminator op de maan. Creative common licentie by Per

2. De Plejaden: ook wel Zevengesternte genoemd is een zgn open sterrenhoop in het sterrenbeeld Stier. Met het blote oog ziet men in ons lichtvervuilde landje max 6-7 sterren. Met een verrekijker – afhankelijk van de specs – tientallen tot honderden.
3. De Andromeda nevel is eigenlijk helemaal geen nevel, maar een melkwegstelsel, zoals de onze. In de verrekijker en telescoop zie je hem als een wit vlekje. Bij heel goede omstandigheden (donker en heldere lucht) soms wat scherper.
4. De Orion Nevel  is een groot object. Je kunt het ook met het blote oog zien. Zoek het opvallende wintersterrenbeeld Orion op. Onder de middelste gordelster vind je de Orion nevel. Het is een heel groot gebied van stof waar nieuwe sterren worden geboren. Midden in de nevel vind je het trapezium, vier sterren in de vorm van ..
5. Jupiter de grote gasplaneet waar de aarde meer dan 1000x in kan. Raak in vervoering door de vier manen die om de gasreus heen cirkelen. Telkens op een ander plekje
6. De planeten Uranus en Neptunus zijn niet heel spannend door een verrekijker of telescoop. Maar het geeft toch een bijzonder geval als je kunt onderscheiden dat het bolletjes zijn in plaats van de lichtpunten die sterren zijn door de lens. Met een beetje geluk zie je ook de blauwe kleur van deze planeten die zich in het buitengebied van ons zonnestelsel bevinden.
7. Dubbelsterren: heel veel sterren gaan solitair door het universum. Er zijn er ook die in paren gaan. De beroemste is wellicht Mizar die samen met Alcor door het leven gaat in het sterrenbeeld Grote Beer (het steelpannetje). Mizar is de 2e ster van de steel van het steelpannetje (in de richting van het pannetje). Het lijkt er een, het zijn er twee.
8. De dubbele open sterrenhopen NGC884 en NGC869 zijn twee sterrenhopen die dicht bij elkaar staan. Ze beslaan met zijn tweeën ruim een graad aan de hemel. Met een telescoop krijg je ze nooit samen in beeld door zijn beperkte blikveld, met een verrekijker daarentegen wel. Je vind ze in het sterrenbeeld Perseus.
9. De Melkweg: ga op je rug liggen op een donkere zomerse avond en richt je kijker op de melkweg. Dat is de band met sterren die als een witachtige baan zichtbaar is. Je kijkt tegen een van armen van ons melkwegstelsel aan, richting het centrum – een enorm zwart gat. Met een beetje geluk onderscheid je de stofwolken.
10. Het sterrenbeeld kleerhanger is met het blote oog niet te zien en een uitdaging om op te sporen. Deze staat vlak onder de dubbelster Albireon die de laatste ster is in het sterrenbeeld de Zwaan. Dat is een mooie witte ster. Ga je iets naar onder en dan naar rechts of links (even heen en weer gaan om goed te zoeken) dan zie je het sterrenbeeld Kleerhanger. Een stel sterren in een rechte streep met in het midden het “haakje” dat naar beneden wijst. De kleerhanger maakt onderdeel uit van het sterrenbeeld Vosje (Vulpecula).

Niet alle objecten zijn het hele jaar door zichtbaar. Check bij hemel.waarnemen.com wat er vandaag zichtbaar is. Weet je nog niet zo goed de weg aan de hemel? Download dan een van de (gratis) app voor je Android smartphone bij Google Play of App Store voor je Iphone.

Verrekijker kopen?

Op internet zijn verrekijkers te kust en te keur te koop. Het aanbod is overweldigend. Wij hebben zelf in onze webwinkel een relatief beperkt assortiment in het starters- en middensegment. Wij hebben deze kijkers persoonlijk geselecteerd op de gunstige prijs/kwaliteit verhouding. Neem contact met ons als je een persoonlijk advies wilt bij de aanschaf. We doen dat heel graag.

Hieronder enkele voorbeelden uit ons assortiment.

Wie wat meer geld wil en kan uitgeven kan eens kijken naar een observatie verrekijker. De Vortex Diamondback HD 15×56 vangt met en opening van 56mm veel licht en vergroot 15x. Voor een kijker van deze grootte en hoge kwaliteit is hij redelijk gunstig geprijsd (< € 500,00). Voor iets meer dan € 200,00 heb je de Vortex Crossfire 12x50HD. Beide kijkers zijn ook heel geschikt voor (wild)waarnemingen overdag en in de schemering.

Dan hebben we nog de echte kanjers voor astronomische doeleinden.

Met de Opticron 20×80 observatiekijker haal je de sterrenhemel binnen handbereik! Deze krachtige kijker, met een grote 80 mm opening, vangt optimaal licht op voor heldere en gedetailleerde astronomische waarnemingen. Of je nu ver weg wilt turen naar de sterren en planeten, of geniet van verre landschapsobservaties, het brede en heldere beeld maakt elke kijkervaring bijzonder. Met 20x vergroting, een volledig multi-gecoat BAK-4 prisma systeem, en comfortabele oogafstand is hij ook perfect voor brildragers. En dankzij de mogelijkheid om hem op een statief te plaatsen, kun je ontspannen en stabiel observeren. Met een speciale korting op een bijpassend statief stel je voor minder dan € 300,- een fantastische set samen, waarmee je tijdens donkere avonden volop kunt genieten van al het moois boven ons!

Heb je meer budget te besteden of ben je toe aan de volgende stap kies dan voor een absolute topset

De Bresser Spezial Astro SF 20×80 ED verrekijker biedt een indrukwekkende kijkervaring voor zowel astronomie als landschapsobservatie. Dankzij ED-glaselementen en volledig multi-gecoat Bak-4 optiek levert hij contrastrijke, natuurgetrouwe beelden zonder kleurrandjes. De 20x vergroting en de 80 mm lensdiameter zorgen voor veel lichtinval, essentieel voor detailrijke waarnemingen, ook ’s nachts. Voorzien van waterdicht Argon-gas, opvouwbare oogschelpen voor brildragers en een stevige rubberen grip, is deze kijker bestand tegen elk weertype. Met onze set inclusief het Manfrotto MT055XPRO statief en 128RC Fluid kop (met een combikorting van bijna 50%), geniet je voor minder dan € 1050,- van stabiele, professionele observaties.

Wat ook mogelijk is om een spottingscope voor astronomische waarnemingen te gebruiken. Neem een model dat niet al te veel vergroot, kies anders voor een telescoop. Bijvoorbeeld de  Nationale Geographic 70/350 GoTo die je automatisch naar jouw objecten stuurt.

Voor de jonge onderzoeker kun je een kinder-telescoop of een speciale verrekijker voor een kinderen overwegen.

Henk Veldkamp

Natuurgadgets.nl