Infrarood opname van de paardenkopnevel met de ruimtetelescoop Hubble

Lichtvervuiling: Welk filter gebruik ik op mijn telescoop?

In deze blogpost de verschillen tussen drie veel verkochte astronomische filters tegen lichtvervuiling voor de telescoop: het CLS filter, het UHC filter en het O-III filter.

Lichtvervuiling

Lichtvervuiling is een groot probleem. Door de vele nachtelijke kunstmatige lichtbronnen, zoals verlichting van snelwegen, straten, huizen en glastuinbouw, licht de nachtelijke hemel flink op. In het Engels heet dit ‘skyglow’. Het verschilt per plek; in de randstad is de Nederlandse lichtvervuiling het sterkst. Op sommige plekken op de Waddeneilanden of hartje Veluwe zijn er plaatsen waarop de duisternis nog een beetje naam mag hebben. Echt donker is het nergens meer. Lichtvervuiling is niet alleen een probleem voor de amateur-astronoom die met zijn telescoop naar hemelobjecten kijkt, ook de natuur ondervindt er hinder van. Lichtvervuiling is een van de belangrijkste oorzaak van de achteruitgang van nachtvlinders en verstoort de biologische klok van dieren en planten.

Ieder jaar houden milieuverenigingen en astronomische verenigingen in de nacht dat de wintertijd ingaat (eind oktober) de Nacht van de Nacht, met veel natuurexcursies in het donker en andere publieksactiviteiten. Dit allemaal om de aandacht te vestigen op lichtvervuiling en de mooie kanten van de duisternis.

Filters tegen lichtvervuiling

Een filter is gelaagd of gekleurd glas en draai je onderin een oculair. Oculairs (en dus filters) zijn er in de maten 1,25 Inch (31,8mm) en 2 Inch (50,8mm). Op de meest gangbare telescopen wordt de maat 1,25 Inch gebruikt.

Filters tegen lichtvervuiling (LPR filters – Light Pollution Reduction) en nevelfilters zijn bedoeld om het beeld in de telescoop van deepsky objecten te verbeteren. Deepsky objecten zijn lichtzwakke objecten (geen sterren of planeten) die ver van de aarde staan, vaak buiten ons eigen melkwegstelsel. De belangrijkste deepsky objecten zijn andere melkwegstelsels, sterrenhopen, emissie- en reflectienevels en gaswolken. Het gebruik van een filter maakt de achtergrond donkerder, waardoor het object beter zichtbaar wordt. Het object zelf wordt dus niet helderder. Bij de waarneming van de maan en de planeten heeft een filter tegen lichtvervuiling niet veel zin. Deze objecten zijn van zichzelf lichtsterk genoeg en kunnen wel wat lichtvervuiling verdragen om goed zichtbaar te blijven. Een kleurenfilter kan overigens wel helpen om bepaalde details in planeten of maan naar voren te halen, maar dat is een ander onderwerp – wellicht voor een blog in de toekomst.

Om de werking van de filters verder duidelijk te maken gaan we eerst kijken naar het spectrum van het voor ons oog visuele licht. Het zichtbare spectrum heeft een golflengte tussen 380 nanometer (nm) en 780 nm (violet en rood). Dat ziet er als volgt uit:

Het effect van filters is gebaseerd op het selectief tegenhouden en doorlaten van bepaalde golflengtes licht. Veel bronnen van lichtvervuiling zitten in het gele en oranje spectrum van het voor ons oog zichtbare licht. Ieder LPR filter zal dit spectrum willen tegenhouden. Om het effect van filters goed tot hun recht te laten komen houd je ook rekening met de volgende aandachtspunten:

• Het is een misverstand dat een filter pas goed werkt op plaatsen met lichtvervuiling, ook met een filter is het goed een zo donker mogelijke plek te zoeken.
• Het is ook belangrijk dat je zorgt goed ‘nachtzicht’ te hebben. Dat bereik je door 20-25 minuten in het donker te zijn met een minimum aan blootstelling aan straat- en stadsverlichting. Bij het waarnemen door de telescoop gebruik je als je licht nodig hebt om iets te pakken of een oculair te wisselen altijd een lamp met rood licht, zodat je je zorgvuldig opgebouwde nachtzicht behoudt.
• Als je kijkt naar vage, lichtzwakke objecten probeer dan de techniek van perifeer kijken. Je kijkt door het oculair een beetje langs het object en zo stimuleer en gebruik je het gevoeligste deel van je oog. Het is even wennen, maar je zult zeker het verschil merken.
• Gebruik de filters niet om naar sterren en melkwegstelsels te kijken, die zenden licht uit in het spectrum dat de filters tegenhouden.

De drie belangrijkste type filters die je kunt onderscheiden zijn:

1. Breedband nevel filters
2. Smalband nevel filters
3. Filters die slechts een kleur doorlaten (lijn-filters)

Ieder type heeft zo zijn eigen specifieke eigenschappen en toepassing. Deze beïnvloeden jouw keuze.

Het breedband filter (deepsky filter)

Als voorbeeld nemen we hier het Explore Scientific CLS filter. Alle filters van het merk Explore Scientific worden individueel door de fabrikant getest. In het bijgeleverde testcertificaat staan voor het hele spectrum de resultaten aangegeven, wat betreft de golflengtes licht die worden tegengehouden dan wel doorgelaten. In dit diagram is goed te zien dat het filter al de gele en oranje golflengtes tegenhoudt, evenals het violet licht. Zoals eerder gezegd, is veel van de door mens veroorzaakte lichtvervuiling in dit deel van het spectrum te vinden. Wat ook direct opvalt is dat rood (rechts in het diagram) licht 100% wordt doorgelaten. Dit komt doordat mensen in de nacht geen rood licht kunnen zien. Het is dus eigenlijk niet nodig om dit licht door een filter tegen te laten houden.

CLS filters geven het helderste beeld omdat ze het meeste licht doorlaten. Je kiest een deepsky filter als je van plan bent af en toe foto’s te maken met je telescoop of je vaak in een redelijk lichtvervuilde omgeving met een telescoop kijkt. Heb je een telescoop met een kleine opening (50 – 70 mm) dan is dit filter ook een goede keus. Een deepsky filter heeft als extraatje dat het als een blauwfilter werkt, waardoor je de poolkappen en wolken op Mars beter kunt onderscheiden en meer detail kunt zien in de wolkenbanden van Jupiter. 

Het smalband filter

Hier aan de rechterkant het testresultaat van een Explore Scientific UHC filter. De letters UHC staan voor Ultra High Contrast. En dat is precies wat hij doet: het contrast flink verhogen. Wat direct opvalt is dat de piek (band) in de grafiek dat licht doorlaat is een stuk smaller dan die van het CLS filter. Smalbandfilters laten het spectrum door dat uitgezonden wordt dat door gasnevels en planetaire nevels wordt afgegeven. Voor de meer gevorderden: OIII (een zuurstofverbinding – geïoniseerd) en H-beta (Hydrogen-beta; eveneens een zuurstofverbinding). Ook dit filter laat het rode spectrum onbelemmerd door (zie bij CLS filter).

In de regel is het UHC filter de juiste keus als je maar een filter wilt aanschaffen. Het is een filter dat breed inzetbaar is en eigenlijk wel op alle telescopen te gebruiken is.

Filters die maar een kleur doorlaten (lijn)

In deze testsheet is de band nog smaller. Het OIII filter laat namelijk alleen het spectrum door dat door de zuurstofverbinding OIII wordt uitgezonden. Ook het rode licht wordt helemaal tegengehouden. Omdat er maar zo weinig licht wordt doorgelaten komt dit filter het beste tot zijn recht op telescopen met een grote opening vanaf 8 Inch (20 cm).  Er is nog een lijnfilter, dat is het H-beta filter dat alleen het H-beta spectrum doorlaat. Dit is een specialistisch filter dat wordt gebruikt om o.a. de paardenkopnevel te kunnen zien.

Het OIII filters is vooral nuttig als je planetaire nevels en emissienevels wilt waarnemen, het beste met een grote opening en vaak is het beste resultaat waarneembaar met een flinke vergroting. 

Voorbeelden

Tot slot 10 voorbeelden van nevels en welk filter je kunt gebruiken voor de beste resultaten (bron: prairieastronomyclub)

M1 Krabnevel: CLS of UHC
M8 Lagunenevel: UHC of OIII
M16 Adelaarsnevel: UHC of OIII
M17 Omeganevel: OIII of UHC
M20 Trifidnevel: UHC
HM 27 Halternevel: UHC
M42 Orion nevel: CLS, UHC en OIII
NGC 40 Planetaire nevel in Cepheus: CLS
NGC 2392 Eskimonevel: OIII/UHC
IC 434 Paardenkopnevel: H-beta (UHC helpt een beetje)

Filter aanschaffen?

Was deze blogpost helpend bij je keuze en wil je een filter aanschaffen? Overweeg dan je aanschaf in onze webwinkel te doen.

	Explore Scientific CLS filter. Klik hier!
	Explore Scientific UHC filter. Klik hier!
	Explore Scientific OIII filter. Klik hier!