Heksenboter (Fuligo septica)

Gele klodders gezien op een wandeling in het bos of misschien wel in de tuin? Grote kans dat het Heksenboter is (Fuligo septica). In deze blogpost worden de geheimen en verhalen van deze bijzondere en fascinerende levensvorm ontrafeld. 

Al een tijdje heb ik een blog over het fenomeen Heksenboter in het hoofd. Daar horen wat mij betreft zelf gemaakte foto’s bij. Tja, en dan kom je het niet meer tegen- zo gaat dat vaak. Tot onlangs. De omstandigheden waren al weken ideaal; veel regen bij een relatief hoge temperatuur van 20 – 22 graden C.  Bij het uitlaten van de hond in het Horabos in Ede week ik, in verband met een sanitaire stop, een meter of tien van het pad af. Jawel, achter de boom allemaal gele spetters – die BTW niet van mijzelf afkomstig waren ;-) .  De foto’s moesten noodgedwongen met het mobieltje gemaakt worden. De volgende dag weer terug met de spiegelreflex en statiefje. Alles bleek verdwenen. Ik zag sporen van zwijnen in de buurt en vroeg mij af of ze de heksenboter naar binnen hebben gewerkt of dat het zich verplaatst had….

De plaats van Heksenboter in het systeem

Heksenboter (Fuligo septica) behoort tot de Myxomyceten of Slijmzwammen. Er zijn momenteel een kleine 900 soorten bekend. In de afgelopen 40 jaar is het aantal beschreven soorten verdubbeld. Mijn boek De Nederlandse Myxomyceten van N.E. Nannenga – Bremekamp uit 1974 ging nog uit van 450 soorten. Myxo komt van het Griekse woord Mucus dat slijm betekent en Myces dat schimmel betekent.

Heksenboter is gek spul. Het wordt niet tot het dierenrijk gerekend, maar ook niet tot het plantenrijk. Slijmzwammen hebben hun eigen rijk, naast dat van dieren, planten en schimmels. Overigens zijn de geleerden er nog niet 100% over uit. Het kan dus zo weer anders worden. Slijmzwammen worden vaak door mycologen (paddenstoelenkenners) bestudeerd. Maar een paddenstoel is het dus absoluut niet.

Heksenboter is een van weinige slijmzwammen met een Nederlandse naam. Zelfs twee; het wordt ook wel runbloem genoemd. En dan komt het woordje run van ‘looien’, zoals de Britten het wel ’tan-flower’ noemen. Dit heeft er mee te maken dat het vaak werd aangetroffen op hout dat gebruikt werd om stoffen uit te winnen om leer te rooien.

Andere slijmzwammen met Nederlandse namen zijn De blote Billetjes Zwam en Het Zilveren Boomkussen.

Zilveren boomkussen (Reticularia lycoperdon of Enteridium lycoperdon)

Het Zilveren Boomkussen is een heel algemene slijmzwam en kom je vaak tegen in het bos. Hij kan tot 10 cm groot worden. Rechtsboven zie je twee exemplaren naar bruin verkleuren. Deze zijn al bezig met de spoorvorming. 

Voor zover ik weet is Heksenboter, zoals veel slijmzwammen, een echte kosmopoliet en is over zo goed als de hele wereld te vinden.

Tubulifera arachnoidea (vermoedelijk)

Op de foto zie je (vermoedelijk) Tubulifera arachnoidea. Een andere rood uitgevallen slijmzwam is de Blote Billetjes Zwam, ook wel Bloedweizwam genoemd. Wat natuurlijk lang niet zo’n mooie naam is als Blote Billetjes Zwam!  Het is ook een redelijk algemene slijmzwam in Nederland. 

Wat is Heksenboter?

Heksenboter behoort niet tot het dierenrijk, noch tot het plantenrijk. Wat is het dan wel?

Het wordt duidelijker als we naar de levenscyclus van de slijmzwammen kijken.

1. De spore

   Het begint allemaal bij een spore. Een spore is een voortplantingscel. Paddenstoelen en varens planten zich ook voort via sporen. Sporen zijn de primitieve voorlopers van zaden. Het bevat geen reservevoedsel, zoals een zaadje dat wel heeft. Uit een zaadje kan direct een hele plant groeien, bij een spore is er meer nodig.

2. De kieming
   

   Als de omstandigheden gunstig zijn, zoals vochtigheid, temperatuur, zuurgraad etc. kiemt de spore. Uit een spore van een slijmzwam komen na kieming één tot vier (bij hoge uitzondering tot acht) amoebe-achtige zgn protoplasten te voorschijn.

3. Myxamoeben en myxomonaden

   Amoeben zijn eencellige organismen. De naam komt van het Griekse amoibe, wat verandering betekent. Dit slaat op het feit dat amoeben in staat zijn van vorm en gedaante te veranderen. Bij slijmzwammen komen na de kieming twee types vrij: myxamoeben en myxomonaden. Myxomonaden hebben een zweephaartje dat hen in staat stelt te zwemmen. Ze kunnen ten alle tijden in myxamoeben overgaan, dit schijnt vooral voor te komen als er droge omstandigheden zijn. Overigens is dit vice versa.

   

   Myxamoeben onder een microscoop

4. Voedselopname

   De amoeben voeden zich met bacteriën en schimmels. Als ze groot genoeg zijn begint de celdeling.

5. De deling
   

   Als de omstandigheden gunstig genoeg zijn, dan gaan ze door met delen en kunnen in korte tijd omvangrijke kolonies ontstaan. Soms zijn de omstandigheden minder gunstig (bijvoorbeeld droogte), dan maken de amoeben een beschermend ‘wandje’ om de cel, die weer kan ontkiemen als de omstandigheden weer gunstig zijn. Dit noemen we een ‘microcyste’ .
   
   

6. Plasmodium
   

   

   Heksenboter – plasmodium

   Als de omstandigheden gunstig blijven, gaan de myxomonaden en de myxoamoeben paarsgewijs versmelten. Wat er nu ontstaat is een ‘zygote’. Een zygote voedt zich op dezelfde wijze met bacteriën, schimmels en ook wel ander organisch materiaal. In deze fase neemt de protoplasmamassa enorm toe, dit wordt het plasmodium genoemd. Het plasmodium kan zich verplaatsen, op zoek naar voedsel of betere omstandigheden.

   Dit is in dit fimpje (één minuut) goed te zien:

   
   

7. Vruchtvorming

   Na enige tijd gaat het plasmodium over tot vruchtvorming. Hiervoor is op zijn minst nodig dat het plasmodium voldoende voedsel tot zich genomen heeft. Verder is van heksenboter bekend dat licht ook een rol speelt bij de spoorvorming. Voor ons zichtbaar ‘droogt’ het plasmodium helemaal op. Wat blijft is een plakkaat met sporen die door de wind en door dieren (bijvoorbeeld slakken) wordt verspreid.  Andere soorten maken prachtige sporenpakketten op steeltjes.

   

   Sporen van een kolonie heksenboter

Intelligent?

Inmiddels is aangetoond dat slijmzwammen, ondanks dat er geen sprake is van enige vorm van hersens, kunnen leren en iets hebben van een primitief geheugen. In en laboratorium setting legden onderzoekers ‘bruggen’ aan die de slijmzwam over moest om bij voedsel te komen. Bepaalde bruggen waren bewerkt met een bittere stof. De slijmzwam vertrouwde deze bruggen niet en ging er snel overheen zodanig dat het oppervlakte nauwelijks werd aangeraakt. Na een dag of zes hadden de slijmzwammen in de gaten dat de bittere stof geen bedreiging vormt en was er geen verschil meer te zien met de andere bruggen, die niet bewerkt waren

Ook weet Heksenboter de meest gunstige weg te vinden naar voedsel in een doolhof. Hier is een aardig filmpje van (drie minuten):

Meer weten met de veldgids Myxomyceten en slijmzwammen.

Helaas is er geen Nederlandstalige veldgids over  Myxomyceten of slijmzwammen. Je komt dan al gauw bij onze Oosterburen terecht. Er is een driedelig standaardwerk voor specialisten op de markt. Die gaat erg diep en is bovendien erg kostbaar. Gelukkig is er een aardige Duitstalige veldgids m.bt. Myxomyceten op de markt. Er worden 90 soorten behandeld in het boekwerkje. Ondanks dat het in het Duits is, is het een toegankelijk gids omdat het vol foto’s en illustraties staat.

Mythes en verhalen

Als je op Heksenboter gaat googelen ontkomt je niet aan een verhaal uit 1973 over ‘People in Dallas’, die 911 bellen omdat er zich grote gele massa’s op hun gazon bevonden. De brandweer komt bliksemsnel aan en begint pardoes de smurrie weg te spuiten. De gele massa zwelt op tot enorme proporties en de ‘People in Dallas’ vrezen met een aanval van Aliens te doen te hebben. Later wordt de smurrie gedetermineerd als Fuligo septica, het ons bekende Heksenboter .

Het verhaal wordt met copy and paste in bijna ieder Angelsaksisch stukje over Heksenboter aangehaald. Is het waar of een broodje aap? Wie het weet mag het zeggen, ik hou het op het laatste. Heksenboter groeit door celdeling, niet door wateropname. Ik kon, ondanks mijn jarenlange ervaring en intensief speurwerk, deze zaak niet tot een goed einde brengen. Er is, naast de eerder aangehaalde veelvuldig gekopieerde tekst, geen enkel ander bewijs aangetroffen.

De ‘People from Dallas’ hebben waarschijnlijk net naar de film The Blob gekeken. Deze in 1958 gemaakte film (met voor Steve McQueen de eerste hoofdrol in zijn leven) is geïnspireerd op het verschijnsel slijmzwam, die het niet laat bij bacteriën en schimmels als ontbijt, maar zich vergrijpt aan veel grotere prooien.

Kijk en huiver:

Nee, dan de Scandinaviërs. Die dachten te maken te hebben met ordinaire kots. Niet van zomaar iets, maar van een trolkat. De trolkat is het huisdier van de heks en heeft de nare eigenschap dat hij melk van koeien steelt. En niet zo’n beetje. Het is een gulzig en onverzadigbaar creatuur. Hij gaat van koe tot koe – de hele nacht door. Net zolang tot hij er kotsmisselijk van wordt. Het braaksel wordt de volgende dag als gele klodders aangetroffen in het bos. Heksenboter heet in het Hoge Noorden dan ook troll-cat vomit oftewel tusse-dung.

Ook in de Lage Landen vertrouwde men het goedje niet. Raak het maar eens voorzichtig aan, de gelijkenis met boter is treffend. Dat het geen gewone boter kon zijn, was men snel duidelijk. Dit moest wel gekarnd zijn door niets minder dan een heks!

In Amerika zijn ze kennelijk wat nuchterder, of gaven Fuligo septica, pas een naam toen een groot deel niet meer in trollen en heksen geloofde. Meest voorkomende aanduiding hier is Dog vomit fungus (soms slime in plaats van fungus) of scrambled-egg slime. In Mexico schijnt nog een oorspronkelijke bevolkingsgroep te zijn die Heksenboter eet.

Slot

Meer weten over deze levensvorm die ons al eeuwen bezighoudt en waarover we nog lang niet alles weten?

Geniet van de prachtige foto’s van talloze soorten myxomyceten op de website van Helge G. Gundersen. Klik hier

Kun je een woordje Duits? Kijk dan deze documentaire van de WDR op YouTube: Klik hier

Zoals eerder uitgelegd;  myxomyceten zijn geen paddenstoelen. De paddenstoelenliefhebber kijkt ook graag naar slijmzwammen.